Kultura Zedmar. Na rubieży neolitu "zachodniego"
Witold Gumiński

Kultura Zedmar - granice i sąsiedzi

Najdalszy północno-wschodni zasięg osadnictwa klasycznych kultur wczesnego i środkowego neolitu środkowoeuropejskiego, tj. kultur typu wstęgowego i pucharowego z grubsza się pokrywał. Kultury wstęgowe, poza ziemią chełmińską i ewentualnie południem Kotliny Warszawskiej, nie przekroczyły dolnej Wisły.

Kultura pucharów lejkowatych (dalej KPL ), nieznacznie rozszerza obszar ekumeny wstęgowej na północny-wschód, docierając do ujścia Wisły i nad Zatokę Gdańską (Kukawka 2000: ryc.1; Król 1991; Jastrzębski 1982: ryc. 1). Na wschodzie natomiast zajmuje południowe Mazowsze i Podlasie, przekraczając nawet nieznacznie linię Bugu. Osadnictwo nad tą rzeką było jednak przede wszystkim wynikiem kolonizacji idącej od południa, ze wschodniego regionu osadniczego małopolskiej grupy KPL, tj. z górnego dorzecza Bugu (Kempisty 1975: ryc. 1; Gumiński 1989: ryc. 1; Gumiński 1997a: ryc. 1). Obie zatem formacje kulturowe neolitu "zachodniego" - kultury wstęgowe i pucharów lejkowatych - co najwyżej doszły do północno-wschodniej geograficznej granicy Europy Zachodniej i tym samym nie skolonizowały Pojezierza Mazurskiego i Niziny Pruskiej, gdzie rozwijała się właśnie kultura Zedmar.


Dalej na północ i północny-wschód, tj. w krajach nadbałtyckich rozwijała się kultura Narva, zaś na wschód i południowy-wschód od kultury Zedmar, tj. w górnym dorzeczu Niemna, Prypeci i Narwi - kultura niemeńska (Gumiński 1999: pl. 21). Jak już wspomniano, graniczące od północy i wschodu kultury (Narva i niemeńska) różniły się niemal w każdym aspekcie od kultury Zedmar.

Kultura Zedmar - charakter i powiązania
Ceramika - technologia

Prymitywna technologicznie ceramika zedmarska - bardzo słabo wypalona, z różnorodnymi i mieszanymi domieszkami organicznymi lub mineralno-organicznymi (sierść, muszle, rośliny, kamień, szamot) zdaje się wskazywać na nieudolne naśladownictwa różnych wzorców i próby wdrażania własnych inwencji. Najstarsza ceramika zedmarska, tzw. "bez domieszki" najbardziej przypomina (pomijając bardzo słaby wypał) tzw. szlamowaną ceramikę KCWR. Natomiast dodawanie kamiennego tłucznia do ceramiki zedmarskiej, stosowane przynajmniej tak wcześnie jak muszli, (Gumiński 1999: 61; Gumiński 2000b: 72, fig. 4; Timofeev 1991:17; Timofeev, Zaitseva, Possnert 1994: 127) można uważać za cechę zachodnią, skoro mniej więcej w tym samym czasie staje się regułą w grupie brzesko-kujawskiej KL-P, kulturze Ertebolle, a nieco później jest domeną w grupie północnej i łupawskiej KPL. Z kolei domieszka szamotu, w świetle dotychczasowych obserwacji z Dudki, występuje dopiero w klasycznej i późnej fazie osadnictwa zedmarskiego i w związku z tym była najprawdopodobniej zapożyczona z wczesnoklasycznych ugrupowań KPL z ziemi chełmińskiej, Kujaw lub Małopolski (Gumiński 1999: 61; Gumiński 2000b: 70-71; Gumiński 1997a: 179-181).

Formy naczyń

Wszystkie naczynia zedmarskie są płaskodenne i bez uch. Są to garnki, puchary, czasze, czarki i być może misy . Naczynia są łagodnie esowato profilowane o stosunkowo krótkich, wychylonych szyjach, albo z wyraźnym załomem między szyją a brzuścem. Formy takie - zarówno pod względem zestawu rodzajów jak i stylu - najbliższe są fazie sarnowskiej KPL . W kulturze Zedmar brak jest jednak amfor i talerzy znanych z fazy sarnowskiej. Częściej występują natomiast czarki (i ewentualnie misy), które mogą być w kształcie wycinka kuli, gruszkowatym , albo o profilu esowatym z krótką łagodnie wychyloną szyją . Dla tych wszystkich typów oczywiste analogie pochodzą od kultur wstęgowych . Tym samym oddziaływaniom należy przypisać pojawienie się wśród naczyń zedmarskich w Dudce form o cylindrycznej albo nawet zwężającej się szyi . Naczynia kultury Zedmar są zasadniczo skąpo ornamentowane , a część w ogóle nie była zdobiona . To samo cechuje naczynia fazy sarnowskiej KPL i grupy brzesko-kujawskiej KL-P .

Brzegi naczyń

Większość naczyń zedmarskich ma charakterystycznie uformowane brzegi - są one rozmaicie karbowane oraz zakończone zewnętrznym gzymsem (okapem) . Obie te cechy były równie powszechne w grupie brzesko-kujawskiej, a na ziemi chełmińskiej i w mniejszym stopniu na Kujawach były spotykane już nawet w KCWR . Karbowanie brzegów i zewnętrzne gzymsy na krawędzi nie były też obce najwcześniejszym zespołom KPL z Kujaw i ziemi chełmińskiej (Wiklak 1986a: tabl. IX: 3-4,6; Prinke 1987: tabl. II: 9,12,14,18,20, III: 3-4, V: 2; Czerniak, Kośko 1993: ryc. 21: 11-13, 38: 16-17,20, 44: 40, 60:10; Kukawka 1991, tabl. I: 9,14, IV: 1,7, V: 7, VI: 2; Kukawka 1997: ryc. 4: 10, 5: 8,10,19, 6: 4,8,14, 7: 3,5,7,10).

Motywy zdobnicze - pasmo poziome

Drugim powszechnym motywem zdobniczym naczyń zedmarskich jest poziome pasmo umieszczone na szyi lub u jej nasady, utworzone zwykle z jednego, rzadziej paru rzędów odcisków paznokcia, palca, patyka lub prostego stempla w formie łuczka, kółka, owalu, soczewki, nerki, trójkąta lub słupka. Pasmo to występuje też czasem po wewnętrznej stronie naczynia . Pojedyncze pasmo prostych odcisków na szyi (choć zwykle w jej górnej części) jest dominującym motywem zdobniczym fazy sarnowskiej i wczesnoklasycznych ugrupowań KPL . Powtarzają się nawet kształty niektórych stempli. Poziome pasmo prostych odcisków jest też typowe dla grupy brzesko-kujawskiej KL-P z tym, że w tej ostatniej nanoszono go z reguły na załomie brzuśca . W kulturach wstęgowych z ziemi chełmińskiej i Kujaw znane są jednak i takie naczynia, na których poziome pasmo odcisków umieszczone jest identycznie jak na naczyniach zedmarskich, tj. u nasady szyi . Bywa też i tak, że na naczyniach zedmarskich poziome pasmo przebiega na maksymalnej wydętości brzuśca - jak w grupie brzesko-kujawskiej . Generalnie jednak usytuowanie poziomego pasma odcisków na ceramice zedmarskiej jest jakby wypadkową między stylem brzesko-kujawskim a sarnowskim, gdyż przebiegało najczęściej w środkowej lub dolnej partii szyi.

Motyw ukośny

Trzecim powszechnym motywem zdobniczym naczyń zedmarskich są usytuowane na górnej części brzuśca ukośne pasma w układzie krokwiastym, czasem przecinające się, i złożone zwykle z podwójnej linii rytej albo z rzędu odcisków paznokcia lub patyka. Odciski paznokcia w układzie krokwiastym są niemal dosłowną kopią ornamentyki tzw. naczyń grubej roboty KCWR , a jedyna różnica to brak guzków na naczyniach zedmarskich. Natomiast krokwie wykonane nakłuciami patyka mogą być zubożałą wersją bardziej rozbudowanej ornamentyki nakłuwanej wczesnej fazy KL-P (KPCW) na Kujawach i ziemi chełmińskiej . Co istotne, obie odmiany tego ornamentu (wykonane paznokciem lub patykiem) występują na najstarszej ceramice zedmarskiej (Gumiński 2000b: 71, ryc.1).

Ukośne, zwykle podwójne linie ryte na naczyniach zedmarskich zaczynają się najczęściej od owalnego dołeczka , co kojarzy się z ornamentyką nutową KCWR . Ukośne linie ryte przebiegają po górnej części brzuśca i zwykle ograniczone są od góry i (lub) od dołu poziomym rzędem odcisków lub poziomą linią rytą, analogicznie jak na wczesnej ceramice KL-P (KPCW) z Kujaw i Wielkopolski . Niekiedy linie ryte mogą zaczynać się od brzegu naczynia bez dołeczka (ryc. 6l), tak jak spotyka się to w kulturach wstęgowych na Kujawach i ziemi chełmińskiej. Linie w układzie krokwiastym na ceramice zedmarskiej pojawiają się nawet jako jedna z form karbowania brzegów naczyń .

Motyw pionowy

Innym charakterystycznym ornamentem naczyń zedmarskich są stosunkowo krótkie a szerokie pionowe żłobki, rzadko rozmieszczone (np. w grupach po dwa) na przejściu szyi w brzusiec. Podobny motyw pojawia się również na ceramice zaliczanej do najstarszych zespołów KPL na Kujawach , choć wydaje się tam być rzadziej stosowany niż na ceramice zedmarskiej. Żłobki zedmarskie (podobnie jak ukośne linie ryte) zwykle zaczynają się również od głębszego lub szerszego dołka, nawet jeśli wykonane są palcem . Maniera wygniatania dołeczków rozpoczynających pionowe żłobki była powszechna w fazie C grupy północnej oraz w grupie łupawskiej KPL, a czasem spotykana też w fazie wióreckiej KPL w Wielkopolsce. W tych ugrupowaniach jednak żłobki są z reguły znacznie węższe, dłuższe i gęsto pokrywają powierzchnie brzuśca. Ponieważ zdobienie tego typu wyraźnie zanika ku wschodowi (nie występuje na Kujawach i ziemi chełmińskiej) i pojawia się dopiero w fazach klasycznych KPL - reguła zaczynania linii rytej lub żłobka dołkiem na ceramice zedmarskiej wzięła się prawdopodobnie od KCWR.

Forma i zdobienie den

Interesującym szczegółem naczyń zedmarskich jest uformowanie den , które są z reguły wyraźnie wyodrębnione w tzw. stopkę. Jest ona często dookoła karbowana na krawędzi, a niekiedy ornament pokrywa jeszcze spód dna (ryc. 8a-l,n; Timofeev 1996: ryc. 51:1,5,24,25). Tak wyodrębnione dna są zupełnie nietypowe dla kultur wstęgowych, jak i niżowych ugrupowań KPL (zwłaszcza faz wczesnych), natomiast są dość częste (ok. 10%) w grupie małopolskiej KPL, gdzie występują też dna karbowane, ale nigdy nie mają zdobień spodu (Gumiński 1989: 52-53, 75, 90). W Małopolsce dna karbowane i zdobione zdarzały się począwszy od fazy środkowej KL-P (Michalak-Ścibior 1996: ryc. 9: A; 10: 3; Kadrow 1996: ryc. 8: 1, 17: 10). Na Kujawach i w Wielkopolsce zdobione dna (ale bez stopki) sporadycznie występują u schyłku KCWR i w początkach KL-P. Natomiast dna karbowane lub ze stopką zdarzają się na ceramice kłutej i w grupie brzesko-kujawskiej KL-P i chyba również we wczesnej (faza II) KPL. Dna ze stopką występują od samego początku KAK , a co ciekawe charakteryzują też obydwa paraneolityczne naczynia z Chwalimia w zachodniej Wielkopolsce (Gumiński 1997a: ryc. 3n; Szmyt 1996: ryc. 3: 7, 21; Szmyt 1993: ryc.24-25).

Naczynia - podsumowanie

Podsumowując rozważania o ceramice kultury Zedmar należy podkreślić jej w pełni zachodni charakter, aczkolwiek prymitywna technologia oraz brak uch i ornamentów plastycznych, a także innych wytworów ceramicznych , stawia ją w pozycji "ubogiego krewnego" w stosunku do kręgu wstęgowego i pucharowego z Kujaw i ziemi chełmińskiej, od których można wywieźć niemal wszystkie cechy ceramiki zedmarskiej.

Artykuł pochodzi ze strony http://www.szczepanki.pradzieje.pl